[fot. Wojciech Streich]

Elżbieta Magdalena Zawacka urodziła się 19 marca 1909 r. w Toruniu, jako siódma z ośmiorga dzieci Władysława i Marianny z domu Nowak. Po ukończeniu niemieckiej Miejskiej Szkoły Wydziałowej, w 1927 r. zdała maturę w Żeńskim Gimnazjum Humanistycznym.

W 1935 r. uzyskała magisterium z matematyki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a po roku zdała egzamin uprawniający do nauki matematyki w gimnazjach państwowych i prywatnych z językiem wykładowym polskim i niemieckim.

Już na czwartym roku studiów rozpoczęła pracę społeczną w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet (PWK), z którą związała się na długie lata. Do wybuchu wojny umiejętnie łączyła pracę nauczycielską z zajęciami w ww. organizacji.

W 1936 r. wyjechała do pracy na Śląsk i została zatrudniona w Państwowym Gimnazjum Żeńskim w Tarnowskich Górach. Pod koniec 1937 r. została komendantką Rejonu Śląskiego.

II wojna światowa dla Zawackiej rozpoczęła się już 26 sierpnia 1939 r., kiedy to otrzymała rozkaz mobilizacyjny podczas pobytu na obozie szkoleniowym w Spale. 9 września po długiej podróży przyjechała do Lwowa, gdzie otrzymała przydział do obrony przeciwlotniczej, a następnie do Lwowskiego Batalionu Pomocniczego Wojskowej Służby Kobiet.

Od drugiej połowy października 1939 r. do końca 1945 r. była żołnierzem w konspiracji. Po złożeniu przysięgi 2 listopada 1939 r. w Warszawie, rozpoczęła działalność w Służbie Zwycięstwu Polski (SZP). Pod pseudonimem "Zelma" organizowała na Śląsku sieć konspiracyjną wojskowej służby kobiet SZP.

Pod koniec 1940 r. została przeniesiona do Warszawy, jako kurierka KG ZWZ-AK pod pseudonimem "Zo". Od tej chwili stała się prawdziwą legendą kurierów w okupowanej Europie. Pod przybranymi nazwiskami, ale zawsze z prawdziwym imieniem, ponad sto razy przekraczała granice, przenosząc wiadomości i meldunki KG, które następnie trafiały do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie.

W maju 1942 r., po powrocie z trasy kurierskiej do Katowic, Zawacka cudem uniknęła aresztowania. W grudniu tegoż roku udała się do Paryża, skąd zamierzała przedostać się do Londynu z pocztą dla KG. Niestety, akcja się nie udała i musiała wracać do kraju. W lutym 1943 r. ponownie udała się do Londynu, tym razem przez Francję, Andorę (Pireneje), Hiszpanię (Barcelona, Madryt) i Gibraltar. Po załatwieniu ważnych spraw związanych z usprawnieniem łączności z gen. Władysławem Sikorskim i uregulowaniem praw żołnierskich dla kobiet, powróciła 10 września 1943 r., lądując na spadochronie na polach majątku Osowiec na Mazowszu.

Zagrożona w marcu 1944 r. aresztowaniem, przeszła, po kwarantannie, do służby w Szefostwie Wojskowej Służby Kobiet (WSK) KG AK. W ramach WSK uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim. Po kapitulacji, awansowana do stopnia kapitana "Zo" nie poszła do niewoli i z ludnością cywilną opuściła miasto. Wkrótce znalazła się w Krakowie, gdzie odbudowywała zerwaną łączność zagraniczną. Zdemobilizowana w lutym 1945 r., zaangażowała się w działalność niepodległościową w delegaturze Sił Zbrojnych, w dziale łączności i kolportażu Okręgu Zachodniego. Jednocześnie w Łodzi ukończyła drugie studia magisterskie z zakresu pedagogiki społecznej.

W 1948 r. zakończyła pracę w konspiracji i powróciła do pracy nauczycielskiej, ucząc w Łodzi, Toruniu i Olsztynie. Kiedy sfinalizowała studia nad doktoratem z pedagogiki społecznej, 5 września została aresztowana (praca doktorska została zniszczona) i skazana na 10 lat więzienia za szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu. Na mocy amnestii, 24 lutego 1955 r. wyszła na wolność.

W 1965 r. obroniła pracę doktorską pt. "Szkoła korespondencyjna i jej uczniowie". Następnie wyjechała do Gdańska, gdzie objęła stanowisko adiunkta w Katedrze Dydaktyki w Wyższej Szkole Pedagogicznej. Siedem lat później w WSP w Krakowie dr Elżbieta Zawacka otrzymała stopień naukowy doktora habilitowanego za rozprawę "Przeszkody i niepowodzenia w studiach pracujących nauczycieli". W 1973 r. została zatrudniona w Uniwersytecie Gdańskim, a po 2 latach przeszła do UMK.

W Toruniu docent Zawacka, pełna zapału, przystąpiła do budowy Zakładu Oświaty Dorosłych. Niestety, cała jej praca poszła na marne - w 1977 r. Zakładu nie włączono do zreorganizowanego Instytutu Pedagogiki i Psychologii. Wyczerpana wysiłkiem organizacyjnym i rozczarowana postawą władz UMK, w 1978 r. przeszła na emeryturę.

Dalej jednak aktywnie pracowała naukowo i społecznie - kontynuowała podjęte w latach sześćdziesiątych XX w. gromadzenie materiałów historycznych dotyczących pracy i wojennej służby kobiet w organizacjach Przysposobienie Wojskowe Kobiet i Wojskowa Służba Kobiet, a także konspiracji na Pomorzu oraz historii Wydziału Łączności Zagranicznej KG AK "Zagroda". Włączyła się do ruchu kombatanckiego "Solidarności", założyła Klub Historyczny, działający formalnie od 1987 r. przy Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim, Oddział w Toruniu. Wspólnie z toruńskimi profesorami: Janem Łopuskim, Stanisławem Salmonowiczem i Andrzejem Tomczakiem, była inicjatorką powołania do życia Stowarzyszenia Żołnierzy AK (przez rok była jego wiceprezesem), a od 1990 r. Światowego Związku Żołnierzy AK. Była także główną inicjatorką założenia w 1990 r. Fundacji "Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" z siedzibą w Toruniu (w 2002 r. nazwę zmieniono na "Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Polek"), a w 1996 r. Memoriału Generał Marii Wittek.

Elżbieta Zawacka była wielokrotnie awansowana i odznaczana. Mianowana w październiku 1944 r. kapitanem (rozkazem Dowódcy AK) i majorem (rozkazem Naczelnego Wodza), została awansowana w 1996 r. na podpułkownika, w 1999 r. - pułkownika, a w 2006 - generała brygady. Dwukrotnie została odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari kl. V i 5-krotnie Krzyżem Walecznych. Ponadto w 1990 r. odznaczono ją Krzyżem Oficerskim, zaś w 1993 r. Orderem Odrodzenia Polski - Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą. W tym samym roku została wyróżniona honorowym obywatelstwem Miasta Torunia, a w dwa lata później, 15 grudnia, prezydent Lech Wałęsa odznaczył ją Orderem Orła Białego.

Zmarła 10 stycznia 2009 r. Została pochowana na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 17 stycznia. Rektorzy naszej uczelni pełnili m.in. wartę honorową przy trumnie wystawionej w Ratuszu Staromiejskim; wzięli także udział we mszy świętej w Katedrze św. Janów. Częścią konduktu żałobnego była delegacja studentów UMK, a sztandar Uniwersytetu znalazł się na honorowym miejscu podczas uroczystości pożegnalnej na cmentarzu. W imieniu Uczelni wieniec na grobie złożyli rektor UMK prof. Andrzej Radzimiński oraz prorektor prof. Włodzimierz Karaszewski.